Dünyada yeni tip koronavirüse (Kovid-19) karşı bağışıklık sağlamak üzere yaygın aşılamaya başlanırken, aşı geliştiren şirketlerle ikili ön satın alma anlaşmaları imzalayabilecek ekonomik güce sahip olmayan orta ve dar gelirli çok sayıda ülke aşılara bahara kadar erişemeyebilir.
Dünya Sağlık Örgütünün (DSÖ), az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin, aşılara eşit şekilde ulaşabilmesi için başlattığı Kovid-19 Aşıları Küresel Erişim Programı (COVAX) kapsamında, ihtiyaç sahibi 92 ülkeye 2021'de ulaştırılması planlanan 2 milyar doz aşının dağıtımına en erken mart sonunda başlanabileceği öngörülüyor.
Yüksek ve orta gelirli çok sayıda ülkede aşılama çalışmaları başlarken, COVAX kapsamındaki ihtiyaç sahibi ülkelere hala aşı dağıtılamadı.
DSÖ Genel Direktörü Dr. Tedros Adhanom Ghebreyesus, konuyla ilgili yaptığı açıklamada, dünya ülkeleri arasında aşılara erişimdeki eşitsizliğe dikkati çekerek "Aşıların bazılarına umut getirmesine rağmen, dünyanın zenginleri ve yoksulları arasındaki eşitsizlik duvarında başka bir tuğla haline gelme tehlikesiyle karşı karşıyayız." uyarısında bulundu.
"Dünya feci bir ahlaki başarısızlığın eşiğinde"
Dünyada şimdiye dek 49 yüksek gelirli ülkede 39 milyon dozdan fazla aşı uygulandığı, düşük gelirli bir ülkeye ise sadece 25 doz aşı verildiğini belirten Ghebreyesus, "Açık konuşmam gerekiyor, dünya feci bir ahlaki başarısızlığın eşiğinde. Bu başarısızlığın bedeli de dünyanın en yoksul ülkelerinde insan hayatı ve geçim kaynaklarıyla ödenecek." ifadesini kullandı.
Aşıya erken erişimde yaşanan eşitsizliğin, zengin ülkelerin aşı üreticileriyle yaptığı ikili anlaşmalardan kaynaklandığının altını çizen Ghebreyesus, 2020'de yüksek gelirli ülkelerle aşı şirketleri arasında 44, bu yıl ise en az 12 ikili anlaşma yapıldığını aktardı.
Ghebreyesus, ülkelerin ve üreticilerin aşı tedarikinde ikili anlaşmalara öncelik vermesinin, aşılara eşit erişimi hedefleyen COVAX'ı riske attığını vurguladı.
İkili anlaşmalar: Parayı veren aşıyı alıyor
Şimdiye dek ABD, Kanada, Brezilya, Meksika, Avrupa Birliği (AB) ülkeleri, İngiltere, Rusya, Hindistan, Pakistan, Özbekistan, Endonezya, Çin, Japonya, Güney Kore, Avustralya, Mısır, Nepal, Orta Doğu Bloku ülkeleri, Latin Amerika Bloku ülkeleri, Afrika Birliği ülkeleri ve Türkiye farklı ülkelerdeki aşı üreticileriyle milyonlarca doz aşı için ön satın alma anlaşmaları yaptı.
Anlaşmalar üretici şirketlere ciddi bir arz sorumluluğu yüklüyor. Örneğin Alman biyoteknoloji şirketi BioNTech'in ilaç firması Pfizer ile geliştirdiği ve "dünyada tescillenen ilk Kovid-19 aşısı" olan aşı için halihazırda AB ile 300 milyon, ABD ile 200 milyon, Japonya ile 120 milyon, Çin ile 100 milyon, İngiltere ile 40 milyon, Meksika ile 34 milyon doz, Kanada ile 20 milyon, Güney Kore ile 20 milyon, Avustralya ile 10 milyon, Türkiye ise yıl sonuna kadar 30 milyona çıkarma opsiyonuyla 4,5 milyon doz aşı için ön satış anlaşmaları yaptı.
Pfizer, 2021 sonuna kadar 1,3 milyar doz aşı üretmeyi hedefliyor. Bu miktarın büyük bölümü ikili anlaşmalar kapsamında taahhüt edilen dozlara ayrılacak.
Oxford Üniversitesinin ilaç firması AstraZeneca ile geliştirdiği ve Amerikan biyoteknoloji şirketi Moderna'nın Ulusal Alerji ve Bulaşıcı Hastalıklar Enstitüsü iş birliğinde hazırladığı aşılar da çok sayıda ülke tarafından ön satın alma anlaşmalarıyla rezerve edildi.
Oxford-AstraZeneca aşısından Hindistan 1 milyar, AB 400 milyon, ABD 300 milyon, Çin 200 milyon, Latin Amerika Bloku 150 milyon, Japonya 120 milyon doz, İngiltere 100 milyon, Brezilya 100 milyon, Endonezya 100 milyon, Meksika 77 milyon, Avustralya 34 milyon doz, Kanada 20 milyon, Güney Kore 20 milyon doz edinmek üzere ön satın alma ve imalat anlaşmaları yaptı.
AstraZeneca, 2021'de 2 milyar doz aşı üretmeyi hedeflerken bunun yalnızca 170 milyon dozu COVAX kapsamındaki aşılara ayrılacak.
Moderna da ABD ile 200 milyon, AB 160 milyon, Japonya ile 50, Kanada ile 40 milyon, Güney Kore ile 20 milyon ve Katar ile belirsiz sayıdaki doz için ön satın alma anlaşmaları imzalandı. Piyasada kullanılan bir başka aşısı olmayan ve üretim kapasitesini yeni oluşturmaya başlayan şirket, 2021'de 500 milyon ila 1 milyar aşı üretmeyi hedefliyor.
Bunlar dışında Rusya'nın Sputnik V aşısı, Çinli Sinopharm ve Sinovac şirketlerinin aşıları ve halen 3'üncü aşama klinik denemeleri süren bazı aşılar için de ön siparişler verilmiş bulunuyor.
Afrika'da acil aşı ihtiyacı
DSÖ, aşıların eşitsiz dağılımından en fazla Afrika ülkelerinin muzdarip olacağı uyarısında bulundu.
DSÖ Afrika, 14 Ocak'ta yayımladığı açıklamada, halihazırda dünya genelinde aşılamanın "eşitsiz" olduğunu vurgulayarak "Son 14 günde ortalama 25 binden fazla vakanı görüldüğü Afrika, geçen temmuzdaki tepe noktasının aşan ikinci dalgayla karşı karşıya bulunuyor. Aşı dağıtımının şu ana kadar eşitsiz seyretmesi talihsizlik." değerlendirmesinde bulundu.
Açıklamada, COVAX kapsamında 2021'de Afrika kıtasına 600 milyon doz aşı sağlanmasının planlandığını, ilk aşıların mart sonunda ülkelere ulaşmasının, haziranda ise yaygın dağıtımın gerçekleşmesinin amaçlandığı belirtildi.
Hindistan Serum Enstitüsüne getirilen ihracat yasağı
Öte yandan Hindistan hükümetinin, dünyanın en büyük aşı üreticisi olan ve COVAX kapsamında dağıtılmak üzere 1 milyar doz aşı üretmesi planlanan Hindistan Serum Enstitüsünün aşı ihraç etmesini geçici olarak yasaklaması, aşıların dağıtımının gecikmesinde en önemli faktör oldu.
Yeni Delhi yönetimi, şirketin COVAX için ürettiği iki aşının kullanımına "Hindistan'daki kırılgan toplum kesimlerinin korunduğundan emin olana dek ihracat yapılmaması koşuluyla" onay verdi. Dolayısıyla şirket şu anda yalnızca Hindistan hükümetine aşı verebiliyor.
Şirket, COVAX'a teslim edilmek üzere Oxford-AstraZeneca aşısı ile henüz kullanımı onaylanmayan Amerikan Novavax şirketinin geliştirdiği aşıdan 100'er milyon doz üretmek üzere sözleşme imzalamıştı.
Öte yandan DSÖ, söz konusu sözleşmeye ek olarak 300 ila 400 milyon doz üretilmesi için şirketle görüşmeler yürütüyor. Ayrıca yıl sonuna kadar şirketin COVAX'a 200 ila 300 milyon doz daha aşı sağlaması planlanıyor.
İhracat yasağı nedeniyle COVAX kapsamında aşı talep eden ülkelere ilk aşıların ulaşmasının baharı bulabileceği öngörülüyor.
COVAX ile ülke nüfuslarının yüzde 20'sinin aşılanması planlanıyor
COVAX, Kovid-19 salgınından ancak güvenli ve etkili aşılarla çıkılabileceği düşüncesiyle Nisan 2020'de DSÖ tarafından, Avrupa Komisyonu ve Fransa'nın desteğiyle başlatıldı.
Aşı İttifakı (Gavi) ile Epidemiye Hazırlık İçin Yenilik Koalisyonu (EPI) koordinasyonunda yürütülen proje, hem Kovid-19'a karşı aşı geliştirme çalışmalarını desteklemeyi, hem de virüse karşı etkili olduğu ispat edilen aşıların ülkeler arasında eşit dağıtılabilmesi için ihtiyaç sahibi ülkelere gerekli mali desteği sağlamayı amaçlıyor.
Proje kapsamında birinci aşamada 190 katılımcı ülkenin nüfusunun risk altındaki yüzde 20'sinin aşılanması hedefleniyor.
Aralarında sağlık çalışanları, yaşlılar ve kronik hastalığı bulunan yüksek risk grubundaki yüzde 20'lik nüfus diliminin aşılanmasına öncelik verilmesi öngörülüyor.
İkinci aşamada ise risk faktörünün yüksek olduğu, Kovid-19'dan daha fazla etkilenen, sağlık sistemlerinin yetersiz olduğu ve kırılgan durumdaki nüfus kesimlerinin bulunduğu ülkelere öncelikli aşı sağlanması amaçlanıyor.
Birinci ve ikinci aşamalara ek olarak ise mülteciler, sığınmacılar ve insani yardıma muhtaç nüfus gruplarının ve bu gruplara yardım için çalışan personelin aşılanması planlanıyor.